Việc hiểu rõ cách thức con người đưa ra quyết định đầu tư không chỉ giúp các nhà đầu tư cá nhân mà còn cả các chuyên gia tài chính có cái nhìn sâu sắc hơn về thị trường. Tài chính hành vi là lĩnh vực nghiên cứu cách mà các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định của con người, từ đó tạo ra các thiên kiến có thể làm lệch lạc các quyết định đầu tư.

1. Tài Chính Hành Vi Là Gì?

Tài chính hành vi nghiên cứu cách con người đưa ra quyết định, xem xét các yếu tố tâm lý gây ảnh hưởng và làm thiên lệch quá trình ra quyết định của họ. Khác với lý thuyết kinh tế và tài chính truyền thống, vốn giả định rằng các cá nhân luôn hành động hợp lý bằng cách xem xét tất cả thông tin sẵn có, tài chính hành vi nhận thấy rằng thực tế ra quyết định tài chính là một tình huống phức tạp. Khi đối mặt với quá nhiều thông tin, con người thường không có đủ thời gian và khả năng để đi đến một quyết định hoàn toàn tối ưu. Thay vào đó, họ thường sử dụng các cách tiếp cận dễ dàng và chủ quan hơn, chỉ sử dụng một phần nhỏ các thông tin sẵn có và chọn một quá trình hành động phù hợp nhất với phán đoán và sự ưu tiên của bản thân. Điều này dẫn đến việc đưa ra lựa chọn "đủ tốt" thay vì "tối ưu", có thể làm thiên lệch quá trình ra quyết định đầu tư.

Các Loại Thiên Kiến Trong Tài Chính Hành Vi

Tài chính hành vi không cho rằng mọi người luôn lý trí. Thay vào đó, nó nhận thấy rằng con người có giới hạn trong việc kiểm soát bản thân và bị ảnh hưởng bởi các thiên kiến của chính họ. Các thiên kiến này được phân chia thành hai nhóm chính:

1. Lỗi về nhận thức (Cognitive Errors)
2. Thiên kiến cảm xúc (Emotional Biases)

1.1. Lỗi Về Nhận Thức

Lỗi về nhận thức là những sai lầm cơ bản về thống kê, xử lý thông tin hoặc liên quan đến năng lực ghi nhớ khiến quyết định đi chệch khỏi tính hợp lý. Các lỗi này thường bắt nguồn từ lý luận sai lầm và có thể điều chỉnh hoặc loại bỏ thông qua thông tin, giáo dục và lời khuyên tốt hơn. Lỗi về nhận thức được chia thành hai loại chính:

1. Thiên kiến niềm tin mù quáng (Belief Perseverance Bias): Kết quả của sự khó chịu khi thông tin mới xung đột với niềm tin đã có trước đó. Con người có xu hướng bỏ qua hoặc sửa đổi các thông tin mâu thuẫn và chỉ xem xét những thông tin xác nhận niềm tin hiện tại.
2. Lỗi xử lý nhận thức (Processing Errors): Việc xử lý và sử dụng thông tin một cách phi logic hoặc không hợp lý.

1.2. Thiên Kiến Cảm Xúc

Thiên kiến cảm xúc là những thiên kiến nảy sinh một cách tự phát do thái độ và cảm giác gây ra, khiến các quyết định đi chệch khỏi tính hợp lý. Các thiên kiến này khó điều chỉnh hơn lỗi về nhận thức vì chúng thường xuất phát từ sự bốc đồng hoặc trực giác hơn là từ các tính toán có ý thức. Một số thiên kiến cảm xúc phổ biến bao gồm:

1. Thiên kiến ảo tưởng khả năng kiểm soát (Illusion of Control Bias): Tin rằng bản thân có thể kiểm soát hoặc ảnh hưởng đến kết quả trong khi thực tế không thể.
2. Thiên kiến chuyện đã rồi (Hindsight Bias): Khi sự kiện đã diễn ra, người ta mới nhìn lại quá khứ và cho rằng họ đã dự đoán đúng sự kiện đó từ trước.
3. Hiệu ứng mỏ neo (Anchoring Effect): Dựa vào một phần thông tin ban đầu để đưa ra các ước tính, phán đoán và quyết định tiếp theo.
4. Kế toán tâm lý (Mental Accounting Bias): Phân chia tiền trong nhận thức thành các “tài khoản” riêng biệt và ảnh hưởng đến việc ra quyết định.
5. Hiệu ứng đóng khung (Framing Effect): Cách đặt câu hỏi hoặc cấu trúc của câu hỏi ảnh hưởng tới câu trả lời.
6. Ác cảm tổn thất (Loss-Aversion): Xem tổn thất nghiêm trọng hơn so với lợi ích tương đương.
7. Tự tin thái quá (Overconfidence): Niềm tin không có cơ sở vào khả năng của bản thân.
8. Thiên kiến tự chủ (Self-Control Bias): Không hành động theo đuổi các mục tiêu dài hạn vì thiếu kỷ luật tự giác.
9. Thiên kiến giữ nguyên hiện trạng (Status Quo Bias): Chọn không làm gì cả thay vì thực hiện thay đổi.

Một Số Thiên Kiên Cảm Xúc và Biểu Hiện Trong Đầu Tư

2. Ứng Dụng Tài Chính Hành Vi Trong Hình Thành Giả Thuyết Thuật Toán

Tài chính hành vi tập trung nghiên cứu các thiên kiến hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của cá nhân. Mặc dù tài chính hành vi không hướng dẫn cách dự đoán chính xác tương lai hay cung cấp mô hình đầu tư đảm bảo đánh bại thị trường, nhưng nó góp phần giúp nhà đầu tư có góc nhìn sâu sắc hơn về cách thức thị trường thực sự vận hành. Điều này giúp xây dựng những giả thuyết thuật toán hợp lý hơn.

2.1. Quán Tính Giá (Price Momentum)

Quán tính giá là một hiện tượng phổ biến trên thị trường chứng khoán, thể hiện sự dịch chuyển bất thường của giá cổ phiếu. Khi giá cổ phiếu tăng hoặc giảm mạnh trong ngắn hạn, xu hướng này có thể tiếp tục. Từ góc độ hành vi, quán tính giá có thể được giải thích bằng thiên kiến sẵn có (Availability Bias) – xu hướng mọi người ước tính xác suất của một kết quả dựa trên mức độ dễ dàng nhớ lại thông tin.

Ví dụ, khi giá cổ phiếu tăng liên tục, nhà đầu tư dễ nhớ tới sự kiện này hơn và vô thức cho rằng “giá cổ phiếu tăng” có xác suất xảy ra cao hơn. Ngoài ra, thiên kiến chuyện đã rồi (Hindsight Bias) cũng có thể khiến nhà đầu tư cảm thấy hối tiếc vì đã bỏ lỡ cơ hội, từ đó thúc đẩy họ mua cổ phiếu dù giá đã cao hơn giá trị cơ bản của doanh nghiệp.

2.2. Chiến Lược Hồi Quy Trung Vị (Mean Reversion)

Trong bối cảnh giá cổ phiếu tăng quá nhanh và bất thường, nhà đầu tư có thể áp dụng chiến lược hồi quy trung vị. Điều này bao gồm việc mở vị thế bán khi thấy giá chứng khoán đã tăng quá nhanh và kỳ vọng giá sẽ nhanh chóng hồi quy lại mức cân bằng hợp lý.

Kết Luận

Tài chính hành vi cung cấp một cái nhìn sâu sắc về cách thức các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định đầu tư. Bằng cách hiểu và nhận diện các thiên kiến hành vi, nhà đầu tư có thể xây dựng những giả thuyết thuật toán hiệu quả hơn, từ đó tận dụng các cơ hội trên thị trường một cách hợp lý và giảm thiểu rủi ro. Tuy nhiên, việc áp dụng các chiến lược dựa trên tài chính hành vi cũng đòi hỏi sự hiểu biết sâu rộng và khả năng thích ứng linh hoạt với những biến động không lường trước được của thị trường.

Hy vọng bài viết này đã cung cấp cho bạn những kiến thức cơ bản và ứng dụng thực tiễn của tài chính hành vi trong việc hình thành giả thuyết thuật toán. Hãy tiếp tục theo dõi blog để cập nhật thêm nhiều kiến thức bổ ích về đầu tư và tài chính.

Hãy xây dựng và kiểm thử chiến lược giao dịch phái sinh của bạn trên nền tảng QMTRADE trước khi sử dụng tiền thật để tránh những rủi ro không đáng có.